(हिलिहाङको २९९औं जन्मजयन्तिको अवसरमा प्रस्तुत कार्यपत्र)
लेखकः मनु योङहाङ
यस शोधले हिलिहाङ गाउँपालिकाको साहित्य इतिहासलेखनको विकासयात्राको सङ्क्षिप्त रुपरेखा प्रस्तुत गर्दछ। अध्ययनले हिलिहाङ क्षेत्रमा साहित्यिक चेतनाको प्रारम्भ, त्यसको कालगत विकास, विधागत विस्तार, र समालोचनात्मक प्रवृत्तिहरूको अन्वेषण गर्दछ। नेपाली साहित्यको इतिहासलेखनसँग हिलिहाङ साहित्यको सम्बन्ध र यसको विशिष्ट पहिचानलाई समेत विश्लेषण गरिएको छ। यस अनुसन्धानले हिलिहाङका कवि, आख्यानकार, निबन्धकार, समालोचक तथा गायक–सर्जकहरूको योगदानको ऐतिहासिक दस्तावेज प्रस्तुत गर्दछ।
मुख्य शब्दहरू: हिलिहाङ साहित्य, इतिहासलेखन, कविता, उपन्यास, समालोचना, सांस्कृतिक पहिचान
१. प्रस्तावना
हिलिहाङ गाउँपालिकाको साहित्यलेखन र त्यसको इतिहास अध्ययन नेपालको स्थानीय सांस्कृतिक चेतनाको अभिन्न अङ्ग हो। प्रस्तुत लेखमा हिलिहाङ साहित्यको विकासयात्राको सङ्क्षिप्त रूपरेखा प्रस्तुत गर्दै यसको इतिहासलेखनका चरणहरू, प्रमुख स्रष्टा, र विधागत प्रवृत्तिहरूको समालोचनात्मक अवलोकन गरिएको छ। यस अध्ययनको उद्देश्य हिलिहाङको साहित्यिक परम्परा र राष्ट्रिय साहित्यिक आन्दोलनबीचको अन्तरसम्बन्धलाई उजागर गर्नु हो।
२. उद्देश्य
यस अनुसन्धानको प्रमुख उद्देश्यहरू निम्न छन्–
१. हिलिहाङ गाउँपालिकाको साहित्य इतिहासलेखनको विकासयात्राको अध्ययन गर्नु।
२. हिलिहाङ साहित्यको कालविभाजन र यसको ऐतिहासिक सन्दर्भहरूको विश्लेषण गर्नु।
३. स्थानीय सर्जकहरूको योगदान र प्रवृत्तिहरूको मूल्याङ्कन गर्नु।
३. सैद्धान्तिक पृष्ठभूमि
‘साहित्य’ र ‘इतिहास’ दुई शब्दको संयोजनबाट बनेको ‘साहित्यइतिहास’ शब्दले मानवीय चेतनाको भाषिक, सांस्कृतिक र कलात्मक अभिव्यक्तिको ऐतिहासिक अध्ययन जनाउँछ।
साहित्यइतिहासको अध्ययनले केवल स्रष्टा र कृति मात्र होइन, साहित्य सृजनाको सामाजिक, सांस्कृतिक र राजनीतिक पृष्ठभूमि पनि समेट्छ।
हिलिहाङ साहित्यले पनि यिनै आधारहरूमा विकसित हुँदै स्थानीय चेतनालाई राष्ट्रिय मञ्चमा पुर्याएको छ। सुभाङका खगेन्द्र सङ्ग्रौला, अमरपुरका कृष्ण धराबासी, पन्चमीका मनु योङहाङ, र डा. रमेश शुभेच्छुजस्ता सर्जकहरूले यस क्षेत्रको साहित्यिक रूपरेखामा अमूल्य योगदान दिएका छन्।
४. हिलिहाङ साहित्य इतिहासलेखनको विकासयात्रा
नेपाली साहित्य इतिहासलेखनको आरम्भ मोतिराम भट्टको कवि भानुभक्ताचार्यको जीवनचरित्र (वि.सं. १९४८) बाट भएको मानिन्छ।
त्यसपछि तारानाथ शर्माको नेपाली साहित्यको इतिहास (वि.सं. २०२७) प्रकाशनसँगै नेपाली साहित्य इतिहासलेखन आलोचनात्मक चरणमा प्रवेश गरेको पाइन्छ।
हिलिहाङ सन्दर्भमा प्रा. डा. खगेन्द्रप्रसाद लुइटेलको नेपाली कविता र काव्य इतिहास (२०६०) एक सैद्धान्तिक मीलका पत्थर हो। यस ग्रन्थमा खगेन्द्र सङ्ग्रौला, मनु योङहाङ, र डा. रमेश शुभेच्छुजस्ता हिलिहाङका कविहरूलाई उल्लेख गरिएको छ, जसले यस क्षेत्रको साहित्यिक पहिचानलाई सुदृढ पारेको छ।
यस अवधिसँगै कथा, उपन्यास, नाटक, गजल, र समालोचनाका क्षेत्रमा पनि हिलिहाङले उल्लेखनीय प्रगति गरेको छ।
५. हिलिहाङको साहित्य : विधागत अवलोकन
५.१ पद्य (कविता, गजल, गीत)
हिलिहाङ साहित्यमा पद्य विधा सर्वाधिक फलदायी क्षेत्र हो।
- सुभाङका खगेन्द्र सङ्ग्रौला ले अधुरो प्रेम र भिजेको रुमाल (वि.सं. २०२४) बाट हिलिहाङको आधुनिक कवितायात्रा आरम्भ गरेका हुन्।
- डा. रमेश शुभेच्छु का अग्निदेखि पर्ख (२०६३), काठमाण्डुको मोक्ष (२०७५), र शब्दको गन्ध (२०७९) महत्त्वपूर्ण काव्यसङ्ग्रह हुन्।
- कृष्ण धराबासी ले जुनकिरीको राग र गाउँको कथा कवितामा लगायत ३३ कृतिहरूबाट हिलिहाङ साहित्यलाई राष्ट्रिय स्तरमा पुर्याएका छन्।
- मनु योङहाङ ले उ जाँदैछ कविताबाट (२०४७) यात्रा आरम्भ गरी गजल, गीत, र समालोचनामा समेत योगदान दिएका छन्।
गजल विधामा २०४८ सालमा मनु योङहाङको सप्तकोशीको किनारबाट पहिलो गजलसङ्ग्रह हो। त्यसपछि डा. रमेश शुभेच्छु, दुखी महल तिम्सीना, र सङ्गम सुहाङले गजल परम्परालाई विस्तार गरे।
गीत क्षेत्रमा लय भण्डारी, भगिश्वर योङहाङ, र कुशल थलङजस्ता सर्जकहरूले हिलिहाङको साङ्गीतिक परिचय स्थापित गरेका छन्।
५.२ गद्य (कथा, उपन्यास, निबन्ध, नाटक, समालोचना)
कथा विधामा कृष्ण धराबासी र खगेन्द्र सङ्ग्रौला का कृतिहरूले आधुनिक नेपाली आख्यानमा हिलिहाङको योगदान प्रष्ट पार्छन्।
- धराबासीको गाउँको कथा कवितामा, अन्धोवस्तु, र सातकोठे घर चर्चित छन्।
- सङ्ग्रौलाका घामका प्वालहरू र गाउँले मान्छे लोक–यथार्थवादी दृष्टिले लेखिएका महत्त्वपूर्ण आख्यान हुन्।
- मनु योङहाङ का फूल (२०५७), थोक्फेला (२०८१), र सेक्मुरी फूल (२०८२) ले मुन्धुम र इतिहासलाई आख्यानमा पुनर्परिभाषित गरेका छन्।
निबन्ध क्षेत्रमा खगेन्द्र सङ्ग्रौला, कृष्ण धराबासी, युबराज सङ्ग्रौला, र रमेश शुभेच्छुका कृतिहरू उल्लेखनीय छन्।
समालोचनामा राजेन्द्र सुवेदी र कृष्ण धराबासीका कृति–सङ्ग्रहहरूले सैद्धान्तिक विमर्शलाई सबल पारेका छन्, जबकि मनु योङहाङको समालोचनात्मक दृष्टि उत्तरवर्ती र रङ्गवादी परिप्रेक्ष्यमा केन्द्रित छ।
६. निष्कर्ष
हिलिहाङको साहित्य इतिहासलेखन केवल क्षेत्रीय विषय होइन; यो नेपाली साहित्यको एक सशक्त अध्याय हो।
कवितामा सङ्गम सुहाङको कुकुर कविता ले विचार–आन्दोलन जन्माएको छ; उपन्यासमा मुन्धुम र इतिहासको समिश्रणले नयाँ विमर्श ल्याएको छ; र समालोचनामा बौद्धिक गहिराइले हिलिहाङलाई राष्ट्रिय साहित्यको केन्द्रमा पुर्याएको छ।
हिलिहाङका सर्जकहरू — खगेन्द्र सङ्ग्रौला, कृष्ण धराबासी, राजेन्द्र सुवेदी, रमेश शुभेच्छु, मनु योङहाङ लगायत — ले नेपाली साहित्यमा सृजनात्मक र सैद्धान्तिक दुवै योगदान दिएका छन्।
आगामी दशकमा पनि हिलिहाङ साहित्यले राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय साहित्यिक क्षेत्रलाई अझ सशक्त बनाउने विश्वास गर्न सकिन्छ।
सन्दर्भ सूची (References)
- ओझा, प्रेम. पाँचथरका साहित्यकारहरू. नौलो साहित्य बिहान।
- ओझा, विद्या. पाँचथरका महिला सर्जकहरू.
- केरुङ, मधु. पाँचथरका स्रष्टाहरू. फिदिम।
- लुइटेल, खगेन्द्रप्रसाद. नेपाली कविता र काव्य इतिहास. नेपाल प्रज्ञा–प्रतिष्ठान, २०६०।
- सुवेदी, राजेन्द्र. राष्ट्रिय बृहत् नेपाली समालोचना सङ्ग्रह.
- नेम्बाङ, धर्मेन्द्र. हरियो समाजवाद.
- हिलिहाङ डटकम।
- विविध मुद्रित तथा अनलाइन स्रोतहरू।
प्रतिक्रिया