युवालाई आत्मनिर्भर बनाउँदै ‘चखेल’

काठमाडौं, ९ कात्तिक । विदेशमा पसिना बगाएर मात्र जीवन बदलिन्छ भन्ने भ्रमलाई चिर्दै मकवानपुरको इन्द्रसरोवर गाउँपालिका–५ चखेलका किसानले बारीमा पसिना बगाए पनि भविष्य उज्यालो हुन्छ देखाएका छन्। यो बारीले गाउँका युवालाई इन्जिनियर, नर्स, कृषिविज्ञ, प्राविधिक र आत्मनिर्भर नागरिकमा रूपान्तरण गरिरहेको छ।

पहाडी भूभागका खेतबारी बाँझिन थालेको नेपालमा चखेलले भने माटोसँगको आत्मीयता पुनर्जनन गरेको छ। काठमाडौं उपत्यकाबाट आधा घण्टाको दूरीमा अवस्थित यो सानो गाउँ बिहानैदेखि कोलाहलमय हुन्छ– कोही मुला उखेल्दै छन्, कोही काउली बोकेर बजार हिँड्दै त कोही बीउ छर्ने तयारी गर्दै छन्। जम्मा ३६ परिवारको बसोबास रहेको यो गाउँमा हरेक घरको आँगनमा हरियो बोटबिरुवा फस्टाएका छन्। यहाँका बालबालिकाले खेतीको अर्थ पढाइसँगै बुझेका छन्। उनीहरूले पसिनाबाट शिक्षा र सम्मान सम्भव हुन्छ भन्ने बुझेका छन्। विद्यालय बिदाका दिन साना बालबालिका पनि बारीमा भेटिनुले यो कुरा पुष्टि भएको छ।

गाउँका किसानले गर्वका साथ भन्छन्, ‘हाम्रो बारीले कति इन्जिनियर पढायो, नर्स बनायो, विज्ञान पढ्ने धेरै छन्, त्यसैले हाम्रो बारीले तरकारी होइन इन्जिनियर फलाउँछ।’

यहाँका धेरैजसो घरका छोराछोरीले बारीको आम्दानीबाट प्राविधिक शिक्षा हासिल गरेका छन्। २९ वर्षीय सिभिल इन्जिनियर मिलन गुरुङ भन्छन्, ‘म काठमाडौंको कलेजमा पढ्थें, तर मेरो पढाइको शुल्क यो बारीको तरकारीले तिर्‍यो, अहिले जब म पुल र सडक डिजाइन गर्छु, म सोच्छु– यो मेरो बारीको माटो र बुबाआमाको पसिनाले सम्भव भएको हो।’

गुरुङलाई यो बारी र माटोमा यति लगाव छ कि चाडपर्वमा घर आउँदा पनि उनलाई बारीमा काम गर्न मन पर्छ। उनी थप्छन्, ‘हामीलाई यो बारीले आर्थिक रूपमा सक्षम बनाएको छ, त्यसैले म बिदा हुँदा घुम्नभन्दा पनि यहाँ माटोमा पसिना बगाउन घर आउँछु।’

गुरुङका अनुसार यस वर्ष मुलाको मूल्य राम्रो भएकाले आम्दानी पनि मनग्य भएको छ। काठमाडौंबाट छोटो दूरीमा रहेको यो गाउँ प्राकृतिक रूपमा अत्यन्तै मनोरम भए पनि यहाँका स्थानीयलाई पर्यटन व्यवसायभन्दा खेती गर्नमै आनन्द मिल्छ। उनको खेतबारीमात्र होइन, त्यो एउटा विद्यालय हो, जहाँ माटोले आत्मनिर्भरता सिकाउँछ र पसिनाले गर्वको अनुभव दिन्छ।

मिलनमात्र होइन, गाउँका अन्य युवा अहिले नर्सिङ, कृषि विज्ञान, सिभिल इन्जिनियरिङ र कम्प्युटर प्राविधिकजस्ता विषय पढिरहेका छन्। कतिपय जागिरमा छन्। यसै कारण गाउँमा बाहिरबाट आउनेले भन्छन्, ‘यो त साँच्चै इन्जिनियर बनाउने बारी रहेछ।’ यो नामले गाउँको परिचयसमेत फेरिएको छ।

स्थानीय बूढापाका भन्छन्, ‘पहिले बारी बाँझो हुन्थ्यो, अहिले बारी हराभरा छ।’ ५९ वर्षीया बुद्धिमाया तामाङ चखेलकी जीवन्त उदाहरण हुन्। श्रीमान् बेपत्ता भएपछि उनको लागि बाँच्ने आधार एक टुक्रा बारी मात्र थियो। पहिले मकै लगाउँथिन्, जसले वर्षभरि खान पनि पुग्दैनथ्यो। तर अहिले त्यो बारीमा गोलभेंडा, काँक्रो, बन्दा र सिमी लहलहाउँछ।

तामाङ भन्छिन्, ‘पहिले मकै बाली काटेर ज्याला गर्न जान्थें, अहिले तरकारी बेचेर महिनामा रु ३०–४० हजार कमाउँछु, छोराछोरी पढाइ सकेर अब आफ्नै बलमा अघि बढिरहेका छन्।’

तामाङ विवाह गरेर आउँदा यो गाउँमा धेरै दुख थियो। अन्नबालीले वर्ष नधान्ने कारण ज्याला मजदुरी गर्नुपर्ने बाध्यता थियो। तर समयसँगै खेती गर्ने तरिका फरक भएको र जीवन पनि बदलिएको उनको भनाइ छ। सुत्केरी हुँदासमेत खान धौधौ परेको सम्झँदै उनी भन्छिन्, ‘हामीले नजानेर दुख पाएका रहेछौं, बाटो बन्यो। हामीले तरकारी रोप्न थाल्यौं, अनि पसिना पनि त्यही बारीमा बगायौं, अहिले दुखबिमार हुँदा पनि रकम साथमा हुन्छ।’

बारीले उनको छोराछोरी पढाउन र घर धान्न सजिलो भएको छ। हाल उनको दुई छोरी र एक छोराले कक्षा १२ पास गरिसकेका छन्। श्रीमान् बेपत्ता भएर समस्यामा परेको उनको परिवारलाई तरकारीखेतीले सहज बनाएको छ। काठमाडौं र हेटौंडासम्मको यातायात सहज हुँदा किसानले बिहानै तरकारी संकलन गरेर बजार पठाउँछन्। उत्पादनको राम्रो मूल्य पाइँदा गाउँमा पुँजी पनि जम्मा हुनथालेको छ।

सिँचाइले ल्याएको हरियाली

इन्द्रसरोवर गाउँपालिका–५ का वडाध्यक्ष दुतराज तितुङ भन्छन्, ‘हामीले सिँचाइलाई प्राथमिकता दियौं, सामूहिक ट्यांकी र पाइप प्रणाली बनायौं, किसानलाई प्रविधि सिकायौं, अहिले गाउँमा उत्पादनमा दोब्बर वृद्धि भएको छ।’

स्थानीय सरकारको पहलमा सामूहिक सिँचाइ प्रणाली र प्रविधिमैत्री खेतीको अभ्यासले उत्पादनमा वृद्धि भएको अध्यक्ष तितुङले बताए। साथै, काठमाडौं र हेटौंडा बजारसम्म सहज यातायात पुगेकोले किसानले आफ्नो उत्पादन सजिलै बिक्री गरेर मनग्य आम्दानी गरिरहेका छन्। काठमाडौं उपत्यकाको सिमाना पार गरेपछि पुगिने यो ठाउँ पर्यटकका लागि गन्तव्य बनेको छ।

चखेल गाउँ अहिले ‘सफा गाउँ, हरियो बारी’ अभियानमा जोडिएको अध्यक्ष तितुङ बताउँछन्। जैविक तरकारी उत्पादनका लागि रासायनिक मल र विषादीको प्रयोग घटाइएको उनले बताए। यसले गाउँको वातावरणीय सन्तुलन र स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव पारेको उनको भनाइ छ।

कृषि ज्ञान केन्द्रले चखेललाई ‘नमूना आधुनिक कृषि क्षेत्र’ बनाउने योजना अघि सारेको अध्यक्ष तितुङले बताए। उनको अनुसार यहाँका किसानलाई जैविक मल, कीट व्यवस्थापन र बजार समन्वयसम्बन्धी तालिम दिइँदैछ।

पर्यटन र अध्ययनको केन्द्र बन्दै चखेल

मकवानपुरको हरियालीबिच बसेको चखेल अहिले कृषि पर्यटनका लागि पनि आकर्षण बनिरहेको छ। काठमाडौं–हेटौंडा जोड्ने चन्द्रागिरि डाँडाबाट यसलाई नियाल्न सकिन्छ। यहाँ आउने पर्यटक केवल दृश्य हेर्नमात्र होइन, खेती गर्ने अनुभव लिन पनि आउँछन्। धेरै शैक्षिक संस्था अध्ययन भ्रमणका लागि चखेल पुग्छन्। विद्यार्थी खेतमा काम गर्दै सिक्छन्।

विसं २०४० तिर सुरु भएको सरकारी कृषि विस्तार कार्यक्रमपछि यहाँको स्वरूप नै फेरिएको हो। किसानले सिँचाइ नहर बनाए, जैविक मल प्रयोग गर्न थाले र बारीलाई व्यवसायका रूपमा लिए। त्यसपछि गाउँको मुहार फेर्न धेरै समय लागेन। अहिले गाउँमा एउटा साझा अभियान चलिरहेको छ– ‘सफा गाउँ, हरियो बारी’।

हरेक घर अगाडि हरियो झ्याली, रासायनिक मलको सट्टा जैविक मल, बारीमा घ्यूको बत्ती बालेर पूजा गर्ने चलन र सामूहिक सरसफाइ कार्यक्रमले चखेलको पहिचान नै बदलेको छ। वातावरणीय सन्तुलन राम्रो भएपछि गाउँमा चराचुरुंगी पनि फिर्ता आएका छन्।

इन्द्रसरोवर–५ उत्तरी मकवानपुरको काठमाडौं सिमानामा पर्छ। यहाँ नेवार र तामाङ समुदायको बसोबास प्रमुख छ भने क्षेत्री, ब्राह्मण, मगरहरू पनि एकआपसमा मिलेर बसेका छन्। यहाँको भालेश्वर महादेव मन्दिर र गुप्तेश्वर गुफा चर्चित तीर्थस्थल तथा पर्यटकस्थल हुन्। विसं २०७३ को सर्वेक्षणअनुसार वडाको जनसंख्या तीन हजार ६९४ छ। स्थानीयको प्रमुख पेसा कृषि हो।

अञ्जली थापा/रासस